Ndakua’a
Naa ndakua’a tu’un Yu’kúyata
ndusu ñaá tsiká ñaá tsi savi
raa kunu ñáâ tu’ín takua naa tsinúu
nixi tsio natsanu yata
Naa ndakua’a ‘ín tsaní ñaá nduyaxii
ñàá nchikava’á naá mancha saanso
tatu kumunia
tono ‘ín toó ini naá ñaa koo va’á naá
takua naa kuna naá nduchinuú nchaí naá
Naa ndakua’a ñu’ún
nda’a kue yutu kuii tsi ñàá ndayaá
kue yucha nuú kueé ñaa nduú
nuú núú viko tsi savi yuchilu
rii ndakachí nuú ñaa stutsi iniyu
nchaa taa tuvi u’un xiko kuia
raa kuèè ndíí ndusava’í
Naa ndakua’a savi ñaa ndakacha nuú stutsi naá
sa’á kue nivi nuú nixi koo nivi aan kuika /ndavii / yakua / vii
nikiví ñàá mancha nuú níí / sama tsintuuni naá
mitu’ún Koosavi anchee aa kuú sa’í
takua naá tsini naá ñaa kumi sto’o
nuú tsintuuni naá mancha taa nikitsi kueé toó
Regalo
Te obsequio las palabras antiguas de Yu’kúyata
su eco viaja en la lluvia
tejedora de historias para que tú sepas
el pasado de la madre antigua
Te regalo el sueño desgastado
guardado desde siempre
cuando se necesite
como una gota de esperanza
que despierta con ojos negros
Te ofrezco mi tierra
las hojas frescas /secas
los ríos en amaneceres
nublados con llovizna lenta
que lava mis heridas
desde hace 500 años
y que no termina de limpiarse
Ofrezco lluvia que lave las heridas
provocadas en la era de castas
hasta las células /antagonismos mentales
solo Koosavi (tornado) quizá pueda liberar
esa incapacidad de sentir la esclavitud
por una estructura mental crónica

Ta nikákú ña’à xina
Nii kèè ndusu ñàà nika’án nuu andìvìì
ra iká nikaku ‘ín xiná ña’á ta nikándí kue tikímí
ra nuí nuu ñú’ún ta kuun savi/ nuií tono
Koosavi
nuú ‘ín koo schyachya/ ta ndakoó nikanchí tsí
víkó vii
ra taa nikunchí ñu’únyo nikindoí ri nikutoo inia
yivi yo’ó/
ñàà chindé’é kue scha’án/ saán tsikáñá taa tuú
takua kaku kue chìvii / nuu titsí yuyu taa nduú
takua ndatí yu’u taxi’ín taa ukandi nikanchí nuú kíí
Nacimiento de la primera mujer
Brotaron los ecos de la vida al son del
universo
y nació la primera mujer en una explosión de
estrellas
descendió a la tierra con la lluvia/ bajó como
serpiente de lluvia
en un arco iris en espirales con nubes
hermosas
quedó cautivada de esta tierra bendita
dadora de vidas /sembradora de auroras/
camina en el alba
para parir luciérnagas/ bajo el rocío de la
madrugada
resquebrajando el silencio virginal de cada día
que empieza

Ta kuiko xíni
Ñàà tsakùgo kuú ndakanda nuúgo
ri no’ó kuú ñ}a}a sá’á takua ná kóò
ñeé takua naa tsino ñàà yee
nuù ndikiso ta kukuxigo
ri nika’í i’ío koó samago
ndo’+ó ino raná chikaago nuú titsi yucha
naa kutuago nixi kuú tundoo ino
r ayee tundo’ó ri sa’an kàà
kindo’ó ndávii inigo
tono kiti ñàà ntsasiná
ra naa kunchato tsikua’a takua naa stoó
sa’á tsakugo nixi nikuúso
ri ntsino nchií ichí ti’on
Locura
La sonrisa es el movimiento sencillo
de la locura que nos anima a vivir
rasga los preludios del existir
en la cotidianidad aburrida
tatuajes en la piel descalza
bajo el río de emociones
experimentos que laceran las células
ansiedad de realidades vedadas
revuelo de vulnerabilidad
como animal enjaulado
escape nocturnal
es una carcajada sin destino
por no saber nuestro camino

tsiká nuú
ña’a ñu’un
ñaá ta’án ini koo
ñaá tsa’án xìkò meu
ñu’un
kue ita
staa
ya’a yàá
yoso
tuyutsa
asii kana xìkò túùtú ñaá kaí
ini ndaa ña’a
tààtá nana
nuú ña’a
ñaâ tsikanú ndaa
Libertad
mujer barro
pasión desbordada
perfume inconfundible
de
tierra
tortilla
flores
chile seco
campo
ocotal
fragancia de leña recién quemada
esencia de mujer
bálsamo de madre
rostro
de mujer libre

nda’á
ncheé nda’ù nàà nikutu yùkú rìì kua’a kuú kuia sachuùn
?n… Leer más