12 Poemas de Celerina Sánchez

Ndakua’a

Naa ndakua’a tu’un Yu’kúyata
ndusu ñaá tsiká ñaá tsi savi
raa kunu ñáâ tu’ín takua naa tsinúu
nixi tsio natsanu yata

Naa ndakua’a ‘ín tsaní ñaá nduyaxii
ñàá nchikava’á naá mancha saanso
tatu kumunia
tono ‘ín toó ini naá ñaa koo va’á naá
takua naa kuna naá nduchinuú nchaí naá

Naa ndakua’a ñu’ún
nda’a kue yutu kuii tsi ñàá ndayaá
kue yucha nuú kueé ñaa nduú
nuú núú viko tsi savi yuchilu
rii ndakachí nuú ñaa stutsi iniyu
nchaa taa tuvi u’un xiko kuia
raa kuèè ndíí ndusava’í

Naa ndakua’a savi ñaa ndakacha nuú stutsi naá
sa’á kue nivi nuú nixi koo nivi aan kuika /ndavii / yakua / vii
nikiví ñàá mancha nuú níí / sama tsintuuni naá
mitu’ún Koosavi anchee aa kuú sa’í
takua naá tsini naá ñaa kumi sto’o
nuú tsintuuni naá mancha taa nikitsi kueé toó

Regalo

Te obsequio las palabras antiguas de Yu’kúyata
su eco viaja en la lluvia
tejedora de historias para que tú sepas
el pasado de la madre antigua

Te regalo el sueño desgastado
guardado desde siempre
cuando se necesite
como una gota de esperanza
que despierta con ojos negros

Te ofrezco mi tierra
las hojas frescas /secas
los ríos en amaneceres
nublados con llovizna lenta
que lava mis heridas
desde hace 500 años
y que no termina de limpiarse

Ofrezco lluvia que lave las heridas
provocadas en la era de castas
hasta las células /antagonismos mentales
solo Koosavi (tornado) quizá pueda liberar
esa incapacidad de sentir la esclavitud
por una estructura mental crónica

Ta nikákú ña’à xina

Nii kèè ndusu ñàà nika’án nuu andìvìì
ra iká nikaku ‘ín xiná ña’á ta nikándí kue tikímí
ra nuí nuu ñú’ún ta kuun savi/ nuií tono

Koosavi

nuú ‘ín koo schyachya/ ta ndakoó nikanchí tsí

víkó vii
ra taa nikunchí ñu’únyo nikindoí ri nikutoo inia

yivi yo’ó/
ñàà chindé’é kue scha’án/ saán tsikáñá taa tuú
takua kaku kue chìvii / nuu titsí yuyu taa nduú
takua ndatí yu’u taxi’ín taa ukandi nikanchí nuú kíí

Nacimiento de la primera mujer

Brotaron los ecos de la vida al son del

universo
y nació la primera mujer en una explosión de

estrellas
descendió a la tierra con la lluvia/ bajó como

serpiente de lluvia
en un arco iris en espirales con nubes

hermosas
quedó cautivada de esta tierra bendita
dadora de vidas /sembradora de auroras/

camina en el alba
para parir luciérnagas/ bajo el rocío de la

madrugada
resquebrajando el silencio virginal de cada día

que empieza

Ta kuiko xíni

Ñàà tsakùgo kuú ndakanda nuúgo
ri no’ó kuú ñ}a}a sá’á takua ná kóò
ñeé takua naa tsino ñàà yee
nuù ndikiso ta kukuxigo
ri nika’í i’ío koó samago
ndo’+ó ino raná chikaago nuú titsi yucha
naa kutuago nixi kuú tundoo ino
r ayee tundo’ó ri sa’an kàà
kindo’ó ndávii inigo
tono kiti ñàà ntsasiná
ra naa kunchato tsikua’a takua naa stoó
sa’á tsakugo nixi nikuúso
ri ntsino nchií ichí ti’on

Locura

La sonrisa es el movimiento sencillo
de la locura que nos anima a vivir
rasga los preludios del existir
en la cotidianidad aburrida
tatuajes en la piel descalza
bajo el río de emociones
experimentos que laceran las células
ansiedad de realidades vedadas
revuelo de vulnerabilidad
como animal enjaulado
escape nocturnal
es una carcajada sin destino
por no saber nuestro camino

tsiká nuú

ña’a ñu’un

ñaá ta’án ini koo

ñaá tsa’án xìkò meu

ñu’un

kue ita

staa

ya’a yàá

yoso

tuyutsa

asii kana xìkò túùtú ñaá  kaí

ini ndaa ña’a

 tààtá nana

nuú ña’a

ñaâ tsikanú ndaa

Libertad

mujer  barro

pasión desbordada

perfume inconfundible

de

tierra

tortilla

flores

chile seco

campo

ocotal

fragancia  de leña recién quemada

esencia  de mujer

bálsamo  de madre

rostro

 de mujer libre

nda’á

ncheé nda’ù nàà nikutu yùkú rìì kua’a kuú kuia sachuùn
?n yoso xa’ín ingá nuú nda’ú ñàá sachuún ñu’únyo
ràà nii kunugu ?n yivi tu’ún tsi kue staa
ndikiíso ndakachú nduchinuugu tsi ñu’ma tono ‘ín tu’ún tsaavi
ràà kuitagu ncha tsana’á ra nchikava’ú tu’úngu inu
ràà yu’ugu kuèè kunia tavii nii ?n ndusu ñaà ndakaní tsaú
kue nda’ú ñàà ndasavaa xiní ta ntsikuú si’ilu
kue nda’ú nchaáyu ta kuèè kuú kixiyu
ràà tsisikigu tsi paíngu kuú tono ñá’á yù’kù
kue nda’ú uvi tasu ñaa tsisíkí tsika nùù nuú yívi

manos

miro tus manos con surcos por los años de trabajo
mil canales de vida / manos que han forjado esta tierra
con tu fuerza has tejido la historia con tortillas
como un poema en la mañana lavas tus ojos con humo
de un cansancio añejo guardado en tu palabra
y que tu boca no ha querido emitir un eco de queja
tus manos que han trenzado mis cabellos de niña
tus brazos refugio de un sueño mal logrado
con tu rebozo juegas a ser mujer montaña
tus manos dos águilas juegan a la libertad 

Vatsí inká yoo tsi nikanchií

tsaa ñàà ndaká’án ini kue ñuu

ndakíta’ángo tsí inká nivi

kuáña xoo nuú yoso

ñu’un va’a nuú tsitoo yivi

nuu chiíná raa kuú ndane’é ta’an

raa saán koó tono xìná

.

Vienen otros tiempos

nuevos pensamientos surgen

identidades encrucijadas

bosquejos de Páramo

lugar fértil de vida

sembradíos de encuentros

y así volverá a ser el principio

ka’an kuena

kachi naá ñaa kuù nda’avi
rii yeeyu nuu ve’e
ñàà koo ye’é
koo yavii ñàá nuú ke’e nikanchii

kachi naá ñaa koo yu’ú
ràà ka’anyu tsi kue yucha
tsiniyu nixi kaa yu’ú yu’ku
raa tsik’a nùú
nuú ndi’ítu’uso kue ichí

kachi naá kuèè tsita
rìì suu yaa kuú ñaá kumi
ràà tsiniyu nixi tsita kue saa
ñàá kaana yu’ú kuií
mií ñàá kee nuú iniyu
rìì kuú ñàá stako kue natsanú

kunúyu su’nu
xíoò tsi kue nda’a ita
ndatava kuèè tatu nchuaso
kue tikuva nuú kue ñàá

kachi naá tu’un nda’avíà
ràà ndatu’ún tsi yoo tsi tichiún
kachi naá ñaá kuèè tsini inka kue ñuu
raa tsiníyu inka yivi
rìì tsiká nùú tsi viko
tsiníyu yu’ùà

kachi naá ñaa nda’avì natsanú yatá
ràà me’e kue ñáâ snaí nuú
nixi kuú chií ndaaso

hablan

me dicen pobre
porque vivo en una casa
sin puerta sin ventana

me dicen ignorante
porque murmuro con los ríos
conozco la voz de la montaña
mi paso se ha extendido
por todas las veredas
dicen que mi canto no es melodía
pero canto con los pájaros
mi tonada es profunda…viene del alma
herencia de las abuelas

tejo mis huipiles
con pétalos de colores
descubriendo mariposas

dicen que mi palabra es pobre…
pero platico con la luna y las estrellas
dicen que no sé viajar
y conocer otros mundos
pero… viajo con las nubes
conozco sus palabras

dicen que mis ancestras eran débiles
y son ellas las que me enseñaron
a ser guerrera

Iyàà Yoo Tachi

kuú yoo tachi nana/ kue nda’à yutu yaí
nuú nikanchi ràà kue nda’ú kámàso ñaa
skoyo nií/ ràà yaá nuni tono nda’á kue yutu tsi tachi
kavanui ñàà kui ràà kutí inká ntsitsá titsi tsikuaá
tàà vitsi tsi yòkó ñàà kuí
tsiní so’ó ñàà tsitagu/ yu’ù tsàna’á ràà náá tsian ñàà ndaku’ùn
iniyu nchii kuú… kuú tàtàgu ña’á ka’nú ñàà ñùù kue sí’í/
ñaa naá nuú nchíka/ ràà chisòò ñàà nuú sata tono yaá ñuu
ràà kué nii yù’ùgu tsikagu nuú ichí ntsitsa che’é
ràà mituungu yee nuú yoo savi/ saan kue tsiní sa’í kusi inigu
ràà saan kue tikaá tsita nuú yuyu takua naa kusi inigu tsi ini viigu

Otoño

es otoño madre/ las hojas se esparcen
hacia el horizonte y tus manos como ráfagas
desgranan la mazorca y el maíz cae cual hoja con el viento
en espirales de existencia sembrando nuevos bríos
es otoño/ la noche con el frío calor de su existencia
oigo tu canto/ voz milenaria que trae consigo recuerdos
de quién soy… soy tu herencia de mujer robusta que ha carga
los hijos en el vientre/ después junto al pecho/ a la espalda como
[un himno
sin retroceder en la difícil tarea de caminar tu destino/
bajo la soledad de la primavera/ los atardeceres te sonríen
mientras las libélulas cantan con la brisa para alegrar tu corazón
sensible

Natsiká

Tsíká tsaá nuú ñu’ún yo’ó nchaa tsana’á
nuú ntsitsika kue natsanú nda’á tsi chí iso
nuú nikanchí tsi kue yoo savi
ra yo’o ingáyu tisi kue tú in núu ndó o
Tu’un tsá viíñaa ndakani tsi naa ndaku’un ino
Tu’un ñaa tsa a chi I takua ndaki on ichí
Kue tu’un ñña kunu in ora ndakasía nuúgo
Tu’un ñaa sa a yivi

Viaje

Con mis pies descalzos he recorrido el camino de los ancestros
donde las abuelas caminaron con pasos firmes y contudentes
bajo el sol de muchas primaveras para no morir
aquí estoy con mi tenate de palabra
con un canto a su historia y su memoria
las palabras son fuerza/valor/camino
y van tejiendo nuestro ser
palabras que construyen mundos

Nasavi

ña’á savi
ndakanini nixi kàà inini nuú nduú
ràà vii kua’áni nuúni nuú tichiún
schaan tsaán ñàà ndakani
rìì unkee nikanchíi
ña’a ii kuncheeni nuú yoo
ñàà tsaasi nuí rìì unkandii nikanchíi
ndasa va’áni ixi xinini tsi kuika yutu
ràà ki’ín inini nikanchíi tsi yuyu
ràà ndakua’áni ?n ndòó yuyu nuí
ki’ín inini ñàà
ndakanini nuú so’í
ka’kánúni tsián nuú káni nda’í
ràà tsaníni ñàà kuúni tikuva ichànchàso

Nasavi

mujer lluvia
cuéntale la historia a la madrugada
y sonríele a la primera estrella
que anuncia la llegada del sol
mujer sagrada mira la sonrisa de la luna
apagarse con la aurora
desenmaraña tus cabellos con tu peine de madera
y con la brisa enamora al sol
ofréndale un tenate de rocío
ámale
cuéntale al oído
vuélcate en sus rayos
y sueña a ser mariposa eterna

Kuè Ndaa Ini

naa ndándá kue yùà ñaa nchikatu naá nchaá tsana’á
kue ñaa nikunu nuú xino ràà ñùi nuú ntsindu ino
tono kue tuni ñaa ndaku’un ino ñaa kuúgu ñaa sa’a kanda
[tsi yùà káchi
chàà nikachí naá nuúgu
ña’a kue ndoso vìì
makuú kuú tsiká uungu…
rìì ñaa tsika uun kuí kuáchí rìì ñe’e tsi ndándá ñaa kuúgu nchàà tsana’á
rìì saan kachi tu’un tsana’á rìi meu kuúgu ña’a ñaa kumi sava tsakú/ sava kusi ini
sava tsiká uun/ ?n xoo ndaki’un chaágu/ sava ña’a
ràà naa ka’án va’á ?n tu’ùn… tu’ún ñaà ka’án ndaá ñaa xiná ñu’un
kuúgu nana nií/chani nií/ ñàà sachuun nií/ ñaà si’í nií
nova’a kueè ndaá tu’un aa tsinu nchíi kuúgu nií aa sava…
tatu naá ndándá kue yùà kuí kuáchí/ chàà naa kunduo tono ñaa kuncha
[ kueè ñaa kachi tu’un tsana’a rìì kuúgu ña’a…
maka’an mitu’un naa sa’a rìì ño’ó kuú ñaa va’a / tatu ndo’ó ino kúnché / kúnché
mancha yùà tsaan ñaa sààñi aa ndati ràà kuncheu nixi kaa ñaa ndaá…
ràà kuúgu tono tachi/ ñú’ún/ chikui aa ñu’ún taa ndakanta ñaa ndaatí sava yivi

Contradicciones

romper los hilos que nos atan en nocturnales atávicos
tejidos de castración que penden de la memoria
como tatuajes de marionetas con hilares de algodón
para decirte mujer
de pechos hermosos
no puedes ser libertad…
ser libre es pecado que rasga y lástima tu investidura inmemorable
la tradición es que tú eres mujer de la media sonrisa/ media felicidad/
media libertad/ un cuarto de sexualidad/ media mujer/
pero hay que aclarar una cosa… la más importante
eres madre completa/ amante completa/ trabajadora completa / esposa
completa
por que de estas contradicciones ¿te das cuenta de quién eres?
completa o mitad…
romper esos hilvanes es delito / hay que comportarse como una
guardiana

[de la tradición de ser… mujer…
callar y resolver las cosas es la mejor opción y si te duele algo aguanta/
aguanta
hasta que el tejido se desbarate y veas tu realidad…
eres como el viento/ el fuego/ el agua o la tierra que al agitarse rompen
la mitad del universo

Sá’á

nchíita sa’á chaá inkayu yo’ó
nùù ichí ñaà sá’á inká kue nivi
ràà vichi usa’á me’e ichíyu
?n ñàà nùù ku’únyu ndandukú kue tu’un
ñaa nika’an kue naá yata
ràà ño’ó kuú tuniyu
ñaa kunáyu mancha nuú kue viko
aa nuu tachi nuú yu’ku aa nuú kaa kue yuú
tsa’á kue naá tsanà’á
saan takua naa ndane’é me’é

Hacer

¿Qué hacer si ya estoy aquí?
en este camino que otros seres pisaron
ahora construyo mi camino
uno que me lleve a la búsqueda de las palabras
de mis ancestros
esa será mi huella
el que me ha de llevar hasta las nubes
o en el viento a los montes y piedras
la historia de mi pasado
hasta encontrarme

Celerina Patricia Sánchez Santiago (Meson de Guadalupe, Oxaca, México, 3 de febrero de 1967). Poeta y narradora oral, tu’un ñuu savi (mixteco) y español. Licenciada en Lingüística por la Escuela Nacional de Antropología e Historia (ENAH).

Incursionó como narradora oral en 1993 y como poeta en 1997.

Desde 1988, es promotora cultural del pueblo Ñuu Savi. Como promotora cultural ha participado en talleres y seminarios de lingüística para rescatar y difundir su lengua materna.

En su trabajo en la radio, fue locutora del programa “Perfiles indígenas” en Radio Ciudadana del Instituto Mexicano de la Radio.

En el 2006 fue galardonada con el primer lugar en el “Quinto encuentro de poesía en lenguas indígenas”.

Como poeta ha participado en diferentes reuniones de mujeres indígenas tanto en México como en el extranjero, y en diferentes eventos poéticos, entre ellos: Mujeres de su palabra: Chicanas and Indigenous Women’s Testimonies en la Universidad de San Antonio, Texas utsa; el encuentro de Mujeres Indígenas en el Arte, Sueños y Realidades en Tuxtla Gutiérrez, Chiapas, Hermosillo Sonora, Guadalajara Jalisco y Veracruz; el Segundo Congreso Internacional de las Lenguas en la Facultad de Medicina de la Universidad de Buenos Aires uba, Argentina; la Primera reunión de análisis de la lengua mixteca y propuesta para su rescate, difusión e implementación escolar en la Universidad Tecnológica de la Mixteca utm, en Huajuapan de León, Oaxaca; así como en eventos de narración oral en mixteco en el museo Móvil El Papalote, además de diversos congresos de la lengua tu’un ñuu savi, entre otros muchos foros. 

También es activista por los derechos de las mujeres, adhiriéndose a las propuestas feministas.

Publicaciones:

Libros

  • 2021. Tasu yùùti/ Águila de arena. México, Ed. Oralibrura.
  • 2018. Natsiká, Kaku ta’an-Nacimiento dual, poesía y blues, México, Pluralia Ediciones,
  • 2013. Ichí Inií/Esencia del camino. México, Pluralia Ediciones – Instituto Nacional de Bellas Artes (INBA).

Traducciones

  • 2014. Ñàá ndasatatu kue kuendu Kue Naá Nko’yo / Antología de cuentos mexicanos de Lauro Zavala, México, Ed. Minimalia / INBA.

Antologías

  • 2019. Flor de siete pétalos, Martín Tonalmeyotl(compilador), Ediciones Espejo Somos.
  • 2019. Xochitlajtoli, Poesía contemporánea en lenguas originarias de México. México: Ed. Circulo de Poesía.
  • 2018. Poesía Insurrección de las palabras. Poetas contemporáneos en lenguas mexicanas. México, Ed. La Jornada.
  • 2009. Fuego: Literatura de raíces mágicas. México, Ed. Secretaría de Cultura del Gobierno del Estado de Oaxaca.
  • 2007. Lluvia de sueños III: Escritoras y cantantes indígenas, México, Consejo Nacional para la Cultura y las Artes (CONACULTA) – Culturas Populares e Indígenas.
  • 2005. Viva México / Viva Ñuukooyo / Long Live Mexico. México, Ed. Secretaría de Educación Pública (SEP).

Enlaces de interés :

«Tuve que descubrir mi lengua, conforme iba escribiendo»: Celerina Sánchez, poeta ñuu savi

Celerina Sanchez visual

Hola, 👋
Bienvenid@s a PoetryAlquimia.org. Un espacio donde las voces poéticas del mundo resuenan con fuerza.

Suscríbete a nuestro boletín para recibir las nuevas aportaciones poéticas.

One thought on “12 Poemas de Celerina Sánchez

Add yours

Deja un comentario

Proudly powered by WordPress | Theme: Baskerville 2 by Anders Noren.

Up ↑