11 Poemas de Cruz Alejandra Lucas Juárez

Luwan

Chi wapi nakimputsaya nchali tuxama,

ni kintiputsaya wa kxtampin sipi,

ni para kxtampun kgalhtuchokgo.

Nitu klakgnuwaka kxliskayitwa kkalhtukunin

lala makatsinin taskgoyot.

Ni kintilakaputsaya wa kpuxkg

ni para kkaputlunin.

Nitu ktasekgnipulayan.

Lanchiyo klakgawanit, klatamaputun,

Lhtank kpixchipalh kintapikwa’

Klipixchukumakgnilh xmachita kintata.

Chu kwa mi lanchiyo

Sin nawan kintachuwin chu namamuxti mintalakapastakni

Extranjero

Si me buscas un día,

no me busques bajo las piedras,

ni en el fondo del río.

No estoy atrapada en el color de la espina

como te lo ha dicho el taskgoyot (1).

Que tus ojos no me busquen en la barranca

ni en un charco de lodo.

No huyo de ti.

Hoy desperté con ganas de vivir,

 tomé del cuello a mi miedo

y lo degollé con el machete.

Me dije que desde hoy

mi voz será la lluvia que inundará tu pensamiento.

(1)Taskgoyot – Duende malo

Luwan II

Wapi nikatsiya ntani nakintakgsa

anta unu klama, ktalhkatawilanit,

kxlimakakayitwa nkilitachiki’

unu kxmakni xamakanitaxtakga nchu.

Anta kjaxma kxtampun akgsawat

chu kxpakganin kintamanixni’.

Jkatsi mpi maxanana nakilakaukxilha’, luwan,

xlakata kit xlakgastap chichini’,

ni kinkgalhakgaxmatputuna,

kit jilini’

ti namatankgapipankgayan.

Extranjero II

Si no sabes dónde encontrarme

aquí ando, tatuada

en las manos callosas de mi gente,

en la piel de la tortilla recién hecha.

Reposo en el seno del cántaro

y en el aleteo de mis sueños,

los sueños del pueblo.

Sé que tienes pena de mirarme a la cara, luwan,

porque soy ojo de sol enfurecido,

te aterra escucharme

porque soy el relámpago

que romperá tus oídos.

Chi wa puskat nawana unu

tsokgoskayitwa nawana lalata tsokgosta naskitiya’,

lakgachichokgowa wankan

xlakata talalaka’ukxilhkani lhkuyat.

Puskat xalak kasipini nawana’,

kkgalhtuchokgo nalikukalitanapi lipachini nkiwi’

chu natatlawana nchichini’kmiokgspun,

nalitantupankga

xlichichi nchiwix

Puskat ti snapapawa lhakganan,

tuwa

para naputsastalaniy papa’.

Puskat ti laklhman xchixit,

tantlini un

chu talatama xchuchut chamakxkulit

Tres veces mujer

Ser mujer en estas tierras
es tener callos en las rodillas de tanto moler
hincada,
tener sonrojado el rostro
por los guiños del fuego.

Ser mujer de la sierra,
es cargar leña con mecapal desde el río
y caminar con el sol a cuestas,
tener los pies agrietados
por el ardor de las rocas.

Ser mujer de inmaculado ropaje,
se corre el riesgo
de ser perseguida por la luna.

Ser mujer de pelo largo,
es danzar para el viento
y ser cascada de arcoíris.

Litutunakú

Nina puskat xakwan,

nina akgalhtum xakchuwinan,

xakgokgxwata xwaniti nkintalakapastakni’.

Kgasiyaja laa nina xakkgalhpakgoskgoyi nkintapikwa,

nina xaklakgapasa xtatantlini jili’,

nina xakmakgkatsiy lhkuyat

chuwa nina xaktalalakaukxilha nkilhtamaku,

litutunakuja xakwanit.

Nina la xaktlawan ni para xakalhtuj kxamonkgawa ntiyat

tipatututa xtliyi nkilistakni’.

Kakuwa ntankgala tankgala xaktlawan,

akgtututa nkiti xakkgalhi nkintapuwan.

Maski nina xaktakgmunu,

xkgosnantapulikgoya ntantutu nkinkuxta

unu ntani anankgoyi ntsinkalapatux,

xtatlawaan kintse Tere.

Nina xaklakgapasa nkilakan,

makgtututa ntlakg pixlanka xak lakapastak chu xak xekgnan,

litutunakuja xakwanit.

Litutunakú

Antes de ser mujer, 
sin apenas pronunciar mi primera palabra,
ya era trenza mi pensamiento.

Antes de cruzar las fronteras de mis miedos,
de admirar la danza del trueno, 
de sentir la primera caricia del fuego
y de cruzar la mirada con el tiempo,
ya era un ser tutunakú.

Antes de caminar y caer sobre la tierra húmeda
ya solfeaba mi corazón en tres tonos.
Cuando mis pasos aún eran torpes,
poseía ya tres conciencias.

Mucho antes de mi bautizo, 
mis tres nahuales corrían ya
en esta tierra de orquídeas,
bordado de mamá Tere.

Antes de conocer mi rostro, 
ya pensaba y gritaba con triple intensidad,
ya era tutunakú.

* Litutunakú: Persona que pertenece a la cultura de los tres corazones: totonac

Akgpuchokgo 

Kinkachikin xtachuna tantum chokg kkgastin,

xputatsekgni mpapa’,

tsinkalapatux kxlakan chiwix.

Kxlakgastap kgalhtuchokgo lakachilh kinkachikin.

Laa uku’ xakgsawat akgapun

nima maskgawiwi kkatuxawat.

Laa kumu tantluwa pilam tasiyu laa ntsiswan,

tatsukat nima malakgachichokgxwani mpuklhni’,

xaxlipan masakg xla xpipilekg,

xlhuku’ tamanixni’,

xchixit xtakgaya,

katiyatna nima muklhun likakankala chichini chu sin.

Akgpuchokgo (1)

Mi pueblo es un caracol en la montaña,

escondite de la luna,

orquídea en el rostro de la piedra.

Nació mi pueblo en el ojo de un río

y es ahora cántaro del paraíso

que refresca el mundo de la milpa.

Es parvada de luciérnagas al caer la sombra,

beso que sonroja las nubes,

nido perpetuo para las mariposas,

madriguera de sueños,

trenzas del xtakgayaw(2)

tierra con olor a sol y lluvia.

(1) Akgpuchokgo – Nombre de un pueblo totonaco

(2) Xtakgayaw – Nombre de una montaña

Tlamink

Klimilh kintlamink laa kmilh pakgakxtu.
Xakputaliyama kinkabin       
cha lakgatum xlaktaxtuma lapi xlakgpixtajat          
laa ktaliyalh klhkuyat.           
Xakpumakima akgsmulujuna’,         
nima xakukxilh kkinkachikin,          
cha paks lakgchuwalh kintlamink.   
Xakpumakima kintamanixni’            
ntani xaktatanokglh kintalapaxkinin,           
cha takgskgolh laktsu lhuku’
kxtapanin kintlamink.           
Xakpumakima kintapaxuwan           
nima kmakgpitsí chali chali’
cha paks laktsu lakgpixtajat tlawalh.            
¿Kaakuwa tlakgwakatsama kintlamink chu nitamakalay kintalipuwan?

Olla

Llegué a la ciudad con mi olla de tierra,      
en su vientre deposité café y agua,   
pero sudó lágrimas    
al sentir el fuego en sus nalgas.

En ella guardé la neblina       
de las mañanas del pueblo,   
pero ella sorbió todo.

Quería guardar sueños          
donde me encontraba con mis amores,        
pero entre sus costillas          
encontraron hoyos y escaparon.

Quería guardar mi luz           
que comparto a diario,          
pero ella la hizo llanto.          
¿Estará enferma de tristeza y le astillan mis recuerdos?

¿Ti maa papa’? 

Akgtum jaxanat,

xkilhpin akgapun,

skitit xla lhtukit,

xtatsan katsisni’,

skgatanat

xmakasiyan kuyu’.

Kapsnat tani nalhkawiliyaw

xkilhtsukut kilatamatkan.

¿Quién es luno? 

Un suspiro

labio del cielo,

masa para el atole,

diente de la noche,

menguante garra de armadillo,

página blanca

para escribir el comienzo

de nuestra historia.

Tamakgatsankgan

Kmakgatsankgalh kintapikwa
chu lakgxkutlh xtakilhkaksat kinkilhni’
laa ktakgslhi nkinin,
chuwa na minin,
xnin kachikin.
Kmakgatsankgalh kintakilhkaksat
chu kintatasa’ lakgxkutlh xatalaktsapa kintapiwa’.

Extravíos

Se me extravió el miedo,
y mi boca descosió su silencio
cuando hallé a mi muerto
que también es tu muerto,
muerto del pueblo.
Se me extravió el silencio,
y mi llanto deshiló el miedo remendado.

Tantsulut

Mapakuwikgon laa xaktalaliyamakgon,

wa mintaskgaw nti makgamakgtayakgo nchixkuwin,

 laa ntimapanunikgo xchiwix chichini’

Ntani chali chali xmin patsitsiwani sluluk

Uyma chiwix kgxmatlhi mintatlin

pikwalh, makgat tapili’alh 

lakgachixkuwilh xamakglakgawitina tatlin.

Nitu atipatu xtanana’ mintatlin

kinkalimakatsiniya kxakgan kalama’

¿pi kakgachi nachimpala kintlan?

¿pi kawi ntani tamakgwaslh?

¿pi katanulh tantum xaluku luwa’ kchiki’?

 kakgatakgsniputununan

Xatakgalhteskgni spun,

nii tlawanita mimasakg

kwaputun mintalilokgtat

Niamakgstum kgalhwanankgoy lakchixkuwin.

Pájaro Tantsulut

Tu nombre se originó entre apedreos,

fue tu pago por socorrer a los hombres

por quitar la piedra corazón del sol

donde todos los días la lagartija calentaba su vientre.

La piedra escuchó tu canto

y horrorizada rodó monte abajo,

obedeciendo esa hipnotizante melodía.

Tu canto tan inconfundible

nos advierte posando en el chalawite.

¿Acaso papá llegará borracho de nuevo?

 ¿Cayó en algún peñasco?

¿Entró una serpiente venenosa en la casa?

Quiero leerte,

pájaro discreto,

donde tienes tu nido

para beber de tu sabiduría

jamás probada por los hombres.

Xtachuwini nti aknú xtachuna akgtumi ntlanka likan,

kgantum tankgaxekg nima stujwa stak,

akgtum tamakxtumit xatlakgwani ntakilhkaksat,

wa akgtum tapikwa nima makgatatatla nkilistakna’.

Xtachuwin nti aknú wa xtatsiksnit anima

wa nima lakgpuwan xa lakmuksun talakapastakni’.

Xtachuwin nti aknú man xtakganin kali’unin kgaxmatkgoy,

xaxtajati ntuwan chu xanat.

Xtachuwin nti aknu wa ntaxekgnat

nima ntalakgaxi ksakgalina  nti makilhkaksaputun.

Xtachuwin limaxkgan na wa nkila’,

kimakanin xala kkakiwin

makgaxkgakganan kintalitsinat chuwa tlakgnani nkintachuwin.

Xtachuwin limaxkgan wa ntatsokgni nima nkgostawaka

kxlakgstipanin puklhni’

wa nima ntatsekga kxkgalhni teja xla tiyat.

Xtachuwin limaxkgan, kita xla’,

tsumat nti ntliyi xa tutunaku chu xa snapapa lhakganan

napulhtakichi xtachuwinkan Litutunakú.

La voz del enterrado es un arma divina,

una raíz que emerge erguida,

bandada de silencio cansado,

miedo anclado en el centro del corazón.

La voz del enterrado es esa hambre profunda del alma

que ansía los frutos melifluos de las fragantes memorias.

Es esa voz escuchada por los oídos del viento,

resina de hojas y flores humeantes.

La voz del enterrado es ese susurro sonoro

que se lanza contra las rocas resistiéndose a desaparecer.

La voz del enterrado es también la mía,

mis manos de campesina,

mi sonrisa de alba y mi voz de guitarra.

La voz del enterrado es esa palabra que se difunde entre las nubes,

aquella que se camuflajea sobre las tejas de barro.

La voz del enterrado soy yo misma,

la niña que canta en tutunakú y viste color blanco

para germinar la lengua de los Litutunakú.[1]

1-Litutunakú: gente que pertenece a la cultura de los tres corazones (cultura Tutunakú).

Xanatwa’

Klimakgkatsi mpi ni kilinit,

nikkatsi lala ni nakní,

wa nila klilhtata lakgachinin.

Nakchaxwakkgoyi nkiwi

akxni chinchu laa nakatsaaní,

nalilakapastaka mpi xlimaaxanat’ti nkintachuwin.

Florido

Presiento que no he de morir,

no sé cómo no morir,

por eso no duermo a veces.

Tallaré el tronco de los árboles

para que al menos cuando sientan dolor,

recuerden florecer mi palabra.

Cruz Alejandra Lucas Juárez. (Tuxtla, Zapotitlán de Méndez, Puebla, 1997). Poeta y narradora tutunakú. Estudió Lengua y Cultura en la Universidad Intercultural del Estado de Puebla. Es promotora cultural e imparte cursos y talleres en su lengua originaria.

Algunos de sus poemas y cuentos bilingües tutunakú- español han sido publicados en la revista  electrónica Sinfín, revista electrónica Yolitia y en el Suplemento Ojarasca del Periódico La Jornada. Es becaria del Fondo Nacional para la Cultura y las Artes 2018-2019. Es autora de libro Xlaktsuman papa’, Las hijas de Luno (Ediciones UDLAP, 2021).

Enlaces de interés :

Liakgliwankan xaxanatwa tutunaaku tachuwin / Defensa del canto florido Tutunak?-Cruz Alejandra Lucas Ju?rez

https://www.elsoldezamora.com.mx/local/alejandra-lucas-poesia-del-proyecto-originaria-3699584.html

Hola, 👋
Bienvenid@s a PoetryAlquimia.org. Un espacio donde las voces poéticas del mundo resuenan con fuerza.

Suscríbete a nuestro boletín para recibir las nuevas aportaciones poéticas.

Deja un comentario

Proudly powered by WordPress | Theme: Baskerville 2 by Anders Noren.

Up ↑